Επαναστατικές κινήσεις υποκινούνται στη Στερεά Ελλάδα, την Κρήτη και την Πελοπόννησο από Ρώσους πράκτορες και, ιδιαίτερα, τους αδελφούς  Θεόδωρο και Αλέξιο Ορλώφ, στα πλαίσια του ρωσοτουρκικού πολέμου 1768-1774. Κύριο θέατρο του πολέμου είναι η Πελοπόννησος, όπου έδρασαν από κοινού περιορισμένες ρωσικές δυνάμεις, Μανιάτες και ένοπλοι συνδεδεμένοι με την ισχυρή μεσσηνιακή προυχοντική οικογένεια Μπενάκη. Το όλο εγχείρημα έληξε δραματικά, με ήττα και φυγή χιλιάδων Ελλήνων, κυρίως προς τη Ρωσία. Η Ρωσία, πάντως, θα κερδίσει τον πόλεμο και η Οθωμανική Αυτοκρατορία θα αναγκαστεί να υπογράψει τη συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (1774), που αποδείχθηκε ευεργετική για τη ζωή και την οικονομική δραστηριότητα των Ορθοδόξων κατοίκων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ιδιαίτερα των Ελλήνων.

Η επανάσταση αυτή ήταν ταυτοχρόνως πόλεμος  ανεξαρτησίας των Αμερικανών από τον αγγλικό έλεγχο. Οι Αμερικανοί είχαν τη βοήθεια στρατευμάτων που εστάλησαν από τον βασιλιά της Γαλλίας. Ηγέτες τους ήταν σπουδαίοι πολιτικοί, όπως ο Τόμας Τζέφερσον, ο Βενιαμίν Φραγκλίνος, ο Τζωρτζ Ουάσινγκτον. Κατά τη διάρκεια της πρωτοπόρας αυτής επανάστασης συντάχθηκαν η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας και το Σύνταγμα, γεγονός που επηρέασε τις επαναστάσεις που ακολούθησαν (τη Γαλλική το 1789 και βεβαίως αργότερα την Ελληνική το 1821).

Κατά την περίοδο αυτή, που ξεκινά από τα μέσα του 18ου αιώνα, αυξάνονται στην Ευρώπη οι λόγιοι που συσχετίζουν τους αρχαίους με τους νεότερους Έλληνες. Κάποιοι εξ αυτών επισκέπτονται ελληνικές περιοχές  της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι σημαντικότεροι ανάμεσά τους είναι οι Γάλλοι Guys, Choiseul-Gouffier, Chateaubriand, οι Γερμανοί Goethe, Schiller, Hölderlin, ο Άγγλος ποιητής Byron κ.ά.

Στο πλαίσιο νέου ρωσοτουρκικού πολέμου, ο καταγόμενος από τη Λιβαδειά Έλληνας αξιωματικός του τσάρου Λάμπρος Κατσώνης δρα με στολίσκο στα ύδατα του Αιγαίου και του Ιονίου καταλαμβάνοντας και διαρπάζοντας οθωμανικά πλοία, σε συνεργασία και με τον κλέφτη Ανδρούτσο.

Πολυκύμαντη επανάσταση που επηρέασε βαθιά την Ευρώπη και όλο τον κόσμο. Κατά μίμησιν της Αμερικανικής Επανάστασης, οι Γάλλοι επαναστάτες συνέταξαν Διακήρυξη και Συντάγματα. Η Επανάσταση σταδιακά βρέθηκε υπό τον έλεγχο ενός Κορσικανού επαναστάτη, του Ναπολέοντα. Αυτός οδήγησε τα γαλλικά στρατεύματα σε εκστρατεία στην Αίγυπτο (1798), συγκρούστηκε στην Ευρώπη με τους Αυστριακούς, τους Γερμανούς, τους Ρώσους και τους Άγγλους, για να ηττηθεί τελικά στο Βατερλώ του Βελγίου από τον Άγγλο στρατηγό Ουέλλινγκτον, το 1815.

Το 1790 οι Κοζανίτες αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου εκδίδουν στη Βιέννη την πρώτη ελληνική εφημερίδα με τίτλο Εφημερίς, που κυκλοφορεί μέχρι το 1797.

Μέσα σε κλίμα θεαματικής ανάπτυξης της ελληνικής παιδείας, τυπώνεται στη Βιέννη το εμβληματικό έργο των Θεσσαλών λογίων Δανιήλ Φιλιππίδη και Γρηγορίου Κωνσταντά Γεωγραφία Νεωτερική, στο οποίο παρατίθενται σημαντικές πληροφορίες για τον ελληνισμό, με πολιτική  και ιστορική οπτική.

Κατά τις αλλεπάλληλες επιθέσεις του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, οι πολεμικότατοι Σουλιώτες αντιστέκονται σθεναρά. Τελικά ηττώνται και καταφεύγουν στα γειτονικά Επτάνησα.

Ο Θεσσαλός Ρήγας Βελεστινλής (1757-1798) αναδείχθηκε στον πληρέστερο επαναστάτη των Βαλκανίων της εποχής του. Επηρεασμένος από τη Γαλλική Επανάσταση και απογοητευμένος από τη Ρωσία, ενθουσιάζεται από την προσωπικότητα του Ναπολέοντα και ελπίζει στην απαλλαγή των Ελλήνων και των άλλων λαών της Βαλκανικής από τον ζυγό του σουλτάνου. Μετά το 1796 βάση της δράσης του έχει τη Βιέννη, όπου εκδίδει τη «Χάρτα της Ελλάδος» και το «Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας». Συλλαμβάνεται από τους Αυστριακούς, οι οποίοι και τον παραδίδουν στους Οθωμανούς. Οι τελευταίοι τον εκτελούν στο Βελιγράδι το 1798.

Ο Αδαμάντιος Κοραής, που ζούσε στο Παρίσι, ασχολήθηκε, μεταξύ άλλων, και με την έκδοση αρχαίων ελληνικών κειμένων. Στην εμβληματική «Ελληνική Βιβλιοθήκη» του, τα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων συνοδεύονται από εκτεταμένα σχόλια και προλεγόμενα «εις την κοινήν γλώσσαν», καθιερώνοντας ουσιαστικά την καθαρεύουσα ως επίσημη ελληνική γλώσσα.

Η Επτάνησος Πολιτεία ιδρύθηκε  από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τη Ρωσία. Στο κρατικό αυτό μόρφωμα βρήκαν καταφύγιο κλέφτες, καθώς και  Σουλιώτες μετά την ήττα τους από τον Αλή Πασά των Ιωαννίνων.

Την εποχή αυτή ο αριθμός των ελληνικών σχολείων στην ελληνική χερσόνησο και τα νησιά του Αιγαίου είναι τέτοιος ώστε ο Κοραής να υπολογίζει ότι δεν υπάρχει πόλη ή κωμόπολη χωρίς σχολείο. Κάποια από τα σχολεία αυτά διαθέτουν κτίρια επιβλητικά, βιβλιοθήκη και αίθουσα Φυσικής και Χημείας. Το κόστος ανέγερσης και λειτουργίας αναλαμβάνουν Έλληνες έμποροι του εξωτερικού, συντεχνίες, κοινότητες, ενώ η Εκκλησία παίζει, κατά τόπους, υποστηρικτικό ρόλο. Σημαντικότερα υπήρξαν τα σχολεία των Ιωαννίνων, των Αμπελακίων, της Χίου, του Βουκουρεστίου, του Ιασίου, της Σμύρνης, των Κυδωνιών (Αϊβαλί), της Δημητσάνας, της Ζαγοράς, των Μηλεών του Πηλίου κλπ.

Κατά την πολυκύμαντη επανάστασή τους, οι Σέρβοι, υπό τον ρωμαλέο αρχηγό τους Τζόρτζε Καρατζόρτζε (Καραγεώργης της Σερβίας), σημειώνουν νίκες κατά των Οθωμανών αλλά τελικά ηττώνται σκληρά το 1813. Το έργο του Καραγεώργη, υπό άλλη μορφή, συνεχίζει ο Μίλος Ομπρένοβιτς. Με την καθοδήγησή του Ομπρένοβιτς, οι Σέρβοι αποκτούν, σταδιακά, αυτονομία. Η Σερβία θα γίνει ανεξάρτητη το 1878. Στον αγώνα τους οι Σέρβοι είχαν συνδρομή και υποστήριξη και από Έλληνες ενόπλους που έσπευσαν στα πεδία των μαχών.

Με κοινή απόφαση της οθωμανικής διοίκησης της Πελοποννήσου και των Ελλήνων προυχόντων και κληρικών και με τη συμπαράσταση του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, ολοκληρώνεται το 1806 η εξόντωση των κλεφτών της Πελοποννήσου. Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης διασώζεται, την τελευταία στιγμή, στα Επτάνησα.